پرداختن به مساله آلودگی هوا در تهران به دهه چهل باز می‌گردد، زمانی که یک روحانی در مجلس این مساله را مطرح کرد. پس از آن در دهه پنجاه با پافشاری تقی ابتکار طرح‌هایی برای مقابله با آلودگی هوا به شهرداری وقت ارائه شد و مجلس وقت نیز مجموعه مقرراتی را تحت عنوان «قانون حفاظت و بهسازی محیط‌ زیست» به‌تصویب رساند.

اما مساله آلودگی هوای تهران همچنان در اولویت‌های کلان این شهر قرار نداشت تا اینکه در سال ۷۲، آلودگی هوای تهران به مرز هشدار جدی رسید.

به گزارش روابط عمومی ستاد هماهنگی شورایاری ها، در این سال گروهی از اساتید دانشگاهی، پزشکان و متخصصان در بیانیه‌ای تحت عنوان «بیانیه هوای تهران ۷۲» اعتراض و هشدار جدی خود را به آلودگی هوای تهران اعلام کردند. در قسمت‌هایی از این نامه که خطاب به شهروندان تهران نوشته شده آمده است: «مدت‌هاست مساله آلودگی هوای تهران و خطراتی که از این جهت متوجه ساکنین شهر خصوصا فرزندان ما می‌شود به انحاء مختلف گوشزد شده است. اما متاسفانه ساده‌انگاری و مماشات و پرده‌پوشی باعث شده واقعیت خطرناکی که زندگی شهروندان ما را تهدید می‌کند، نادیده بماند.»
در ادامه بیانیه آمده است که: «ما امضا کنندگان این بیانیه، به عنوان گروهی از کارشناسان، پزشکان و متخصصین کشور بنابر وظیفه انسانی و اعتقادی بر خود فرض می‌دانیم نکاتی از واقعیت‌های موجود در زمینه آلودگی هوای تهران را بدون پرده پوشی به اطلاع ساکنین این شهر که در معرض خطر جدی قرار دارند، برسانیم.» 
در قسمت دیگری از این بیانیه به میزان مصرف سوخت خودروها و موتورسیکلت‌ها در آن سال‌ها اشاره شده و با اشاره به تراکم بالای گاز برخی آلاینده‌ها در هوای تهران آمده است: «طبق اندازه‌گیری‌های انجام شده در تهران تراکم گاز مونوکسید کربن به کرات به ۵۰ جز در میلیونPPM»» می‌رسد در حالی که بالاترین حد مجاز این گاز براساس معیارهای سازمان بهداشت جهانی ۹ جز در میلیون است.»
حداکثر مجاز هیدروکربن‌ها نیز که از دیگر شاخص‌های آلودگی و به صوررت دودی آبی رگ از اگزوز موتورسیکلت‌ها و اتومبیل‌های سواری خارج می‌شود، ۰.۱۴ جز در میلیون برای متوسط سه ‌ساعته و ۰.۰۵ برای متوسط سالانه اعلام شده است، اما در تهران متاسفانه این رقم تا ۲۲.۶ جز در میلیون یعنی بیش از نود برابر حد مجاز رسیده است. در ادامه این بیانیه به پیامدهای ناشی از انتشار این آلاینده‌ها در هوای تهران چه در سطح جسمانی و چه در سطح آسیب‌های روانی-اجتماعی اشاره شده است و با طرح چند سوال مطالبه نجات تهران از آن وضعیت هولناک و راه حلی برای مقابله با بحران را مطرح کرده است. سپس با ارائه راهکارهایی به ضرورت مشارکت مردم و نوسازی خودروهای فرسوده اشاره می‌شود؛ «در شرایط تهران که منشا حدود هفتاد درصد آلودگی هوا وسائط نقیله موتوری است اولین و موثرترین راه عملی برای مقابله با آلودگی هوا این است که همه وسائط نقلیه مخصوصا موتورسیکلت‌ها و خودروهای سواری حداقل دو بار در طول سال به طور اجباری سرویس و تنظیم موتور شوند.»
امضاکنندگان این بیانیه پیش‌بینی کردند که با اجرایی شدن این گام، تهران از بحرانی که درگیر آن بود در مدت یک سال رهایی پیدا می‌کرد و سپس با برنامه‌ریزی، مطالعه و اجرای اقداماتی ضروری همچون گازسوز کردن وسائط نقلیه عمومی، اصلاح کیفیت سوخت، تبدیل به احسن تدریجی خودروهای فرسوده، گسترش هرچه بیشتر حمل و نقل عمومی و بهبود بخشیدن به وضعیت عبور و مرور از طریق اجرای دقیق مقررات و توسعه شبکه‌های معابر سلامتی و پاکیزگی به تهران و ایران بازگردد. در پایان این بیانیه آمده است: «امید است این حرکت آغازین برکات گسترده‌ای را در پی داشته باشد که در این برهه زمان حساس، نشان‌دهنده احساس مسئولیت جدی باشد که موجب سرافرازی نسل امروز به‌ویژه متخصصین و مسئولین جامعه ما باشد.» 

بیانیه تهران را چه کسانی امضا کردند؟ 
با نگاهی به لیست امضاکنندگان این بیانیه، چهره‌های نام‌آشنایی چون دکتر ابتکار، مرحوم دکتر محمود شریعت، دکتر زنگنه، مهندس احمدی نژاد به چشم می‌خورد. بنابر اطلاعات دریافتی هسته اولیه امضاکنندگان این لیست از شهرداری تهران شکل گرفته است. آقایان ابوالحسنی، دکتر بهبهانی، استاد راهنمای آقای احمدی نژاد در دوره دکترا، محمود احمدی نژاد، شهردار وقت تهران و رییس‌جمهور دولت نهم و دهم، دکتر ناصری، دکتر نصیری، دکتر برقعی از اساتید و دانش‌آموختگان دانشگاه تهران که در دوره‌ای با شهرداری تهران همکاری می‌کردند از جمله کسانی هستند که این لیست را امضا کرده‌اند. 
خانم هسته‌ای، رییس مرکز پایش آلودگی هوا در شهرداری از دیگر امضاکنندگان این لیست هستند. ویکتوریا جمالی دیگر امضاکننده این لیست بودند که اکنون در قالب یک تشکل مردم‌نهاد زیست‌محیطی مشغول به فعالیت هستند. دکتر سید جلال‌الدین شایگان که در مجمع تشخیص مصلحت نظام ریاست کارگروه خاک و مدیریت پسماند را بر عهده دارند و استاد تمام دانشگاه صنعتی شریف و رییس شاخه محیط زیست فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی، دکتر منصور غیاث‌الدین از بنیان‌گذاران انجمن متخصصان محیط زیست و عضو انجمنهای بهداشت ایران و بهداشت محیط از دیگر امضاکنندگان بیانیه هوای تهران ۷۲ هستند. 
دکتر حمیدرضا غفارزاده، دانشیار دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه آزاد، دگتر حسین گنجی دوست و استاد دانشگاه عمران و محیط زیست دانشگاه تربیت مدرس که بین سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷ اولین رایزن وابسته علمی ایران در چین بودند، دکتر محمود شریعت پدر علم بهداشت محیط ایران نیز و دکتر محمود سلطانیه عضو پژوهشکده زیست فناوری شریف از دیگر امضاکنندگان این لیست بوده اند. گفتنی است هسته اولیه این بیانیه در دوران شهرداری آقای کرباسچی شکل گرفته است. 
اگرچه این بیانیه توسط چهره‌های شاخص دولتی و غیردولتی در حوزه محیط زیست، علوم پزشکی و اساتید دانشگاهی به امضا رسید، اما در نهایت باز هم تهران شاهد روزهای بسیار آلوده‌ای است که تنفس را برای شهروندان سخت و سنگین کرده است. 

واردات و تولید خودرو هیچ مبنای زیست محیطی نداشت
«یوسف رشیدی»، معاون سابق آموزش و پژوهش سازمان حفاظت محیط زیست و عضو هیات علمی پژوهشکده علوم محیطی درباره مبنای شکل‌گیری بیانیه، تاثیری که بر روند جلوگیری از آلودگی هوای تهران داشت این‌گونه توضیح می‌دهد: درست است که تا سال ۱۳۷۹ قانون جلوگیری از آلودگی هوا را داشتیم، اما عملا تا آن سال که استانداردها برای خودرودها وضع شد، خودروها بدون هیچ ضابطه‌ای تولید می‌شدند. واردات و تولیدات خودروها هیچ مبنای زیست‌محیطی نداشت. او ادامه می‌دهد: اما وقتی حرکتی شکل می‌گیرد نیازمند گذر زمان است تا متخصصان و دستگاه‌های علمی دور هم جمع شوند و یک بیانیه را به یک زبان علمی و سپس به قانون تبدیل کنند و در نهایت قانون جنبه اجرایی پیدا کند. 
رشیدی با تاکید بر این‌که اهمیت این بیانیه در روشن شدن تاثیرگذار جرقه مطالبه‌گری در زمینه آلودگی هوا بود، می‌گوید: خیلی مهم بود که جرقه‌ای از مبحث آلودگی هوا روشن شد، چرا که آلودگی هوا یک مساله محیط زیستی بسیار مهم است که باید به آن توجه شود و سلامت شهروندان به آن گره خورده است. 
رشیدی در پاسخ به این سوال که در حدود ۳۰ سال از انتشار این بیانیه می‌گذرد و تهران همچنان در شرایط بغرنج آلودگی هوا قرار دارد، می گوید: چنین کنشی باید چگونه شکل پیدا می‌کرد تا به سرانجام مطلوب برسد؟ وی با اشاره به کتابی که در زمینه مبازرات ژاپنی‌ها علیه آلودگی هوا منتشر شد، می‌گوید: در این زمینه به کتابی اشاره می‌کنم تا شاید مساله به درستی روشن شود. «جنگ ژاپن علیه آلودگی هوا» نام کتابی است در همین زمینه و در آن یکی از راهکارهای موفقیت در بحث آلودگی هوا را فشار افکار عمومی می‌داند و معتقد است باید همواره فشار افکار عمومی پشت مساله آلودگی هوا باشد و این فشار افکار عمومی آلودگی هوا را به یک مساله اجتماعی با اولویت تبدیل کند. 
او ادامه می‌دهد: در این کتاب اشاره می‌شود که اگر این فشار افکار عمومی هرز برود، مسئولان آن‌قدر مشغول مسائل دیگر هستند که آلودگی هوا کنار می‌رود. 

فشار افکار عمومی سدی برای گسترش آلودگی هوا
رشیدی درباره نقش کنش‌گران و متخصصان حوزه سلامت و محیط زیست و چهره‌های تاثیرگذار کشوری در موثر واقع شدن چنین کنش‌هایی می‌گوید: فعالان محیط زیست، ان. جی. او‌ها و سایر افراد باید هوای پاک را از مسئولان مطالبه کنند و لایحه و برنامه‌ای تحت عنوان لایحه دفاع از شهروندان در برابر آلودگی هوا شکل بگیرد که در شورا یا مجلس به تصویب برسد. مردم باید بدانند در برابر آلودگی هوا چه حقوقی دارند و مقصران آن وادار به پرداخت جریمه شوند و برای کاهش آلودگی هوا اقدام کنند. 
او معتقد است این مساله خیلی مهم است و اگر کنش‌گری و فشار افکار عمومی باشد مقابله با آلودگی هوا نتیجه‌بخش خواهد بود؛ بروکراسی اداری و ساختار حکمرانی در قانون هوای پاک بیشتر دیده شده است اما باید لایحه و قانونی در دفاع از شهروندان در برابر آلودگی هوا وجود داشته باشد و بداند در اثر ضرر و زیان ناشی از آلودگی هوا به کجا باید مراجعه کند و حقوق خود را احقاق کند؟ 
رشیدی به کمرنگ شدن توجه مردم به مساله آلودگی هوا نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: در چند سال گذشته هم توجه مردم به مساله آلودگی هوا کم شده شاید یک دلیل آن تکراری شدن مساله آلودگی هوا است و فشاری که ده سال پیش روی این مساله بود اکنون وجود ندارد. الان هم از طرف مردم، از طریق دولت و شهرداری این مطالبه عمومی کم شده و این مساله فعالان محیط زیست و رسانه‌ها است که مساله آلودگی هوا را به عنوان یک مساله اول مطالبه کنند.
منصوره محمدی
منبع: ماهنامه شورایاران